Co znaczy ZAPOMNIANA CZĘŚĆ HISTORII DĄBROWY TARNOWSKIEJ…

Historia dąbrowskich Żydów

Osadnictwo Żydów w Polsce sięgają XI wieku. Wiąże się to z ustrojem państwa pozwalającym im na schronienie się przed prześladowaniami mającymi miejsce
w innych częściach Europy. Mogli tu zachować i rozwijać własną tożsamość narodową. Wybuch II wojny światowej był w zasadzie końcem wspólnej historii Polaków i Żydów.
W Gminie Dąbrowa Tarnowska i jej okolicach Żydzi odegrali znaczącą rolę przyczyniając się do rozwoju regionu. Pojawili się w mieście przed jego lokacją
w 1693 roku. W 1697 posiadali synagogę, a najprawdopodobniej od 1702 istniała Gmina Żydowska. Po 1765 roku na terenie parafii było ich 823 i liczba uległa powiększeniu. Zajmowali się głównie: handlem, rzemiosłem, produkcją wódki i piwa, wyrobem miodów i prowadzili karczmy. Dominowali w handlu i niektórych gałęziach rzemiosła. Należeli do najbogatszych mieszkańców. O ich znaczeniu świadczy fakt, iż od 1788 roku działała tu szkoła żydowska a pod koniec XIX wieku powstały następne- prywatne w Dąbrowie
i w Żabnie. Na przełomie XIX i XX wieku powstała żydowska biblioteka, drukarnia Liwszica i prywatne księgarnie. W roku 1921 w Radzie Miejskiej znalazło się 24 Żydów, którzy w okresie międzywojennym wchodzili także w skład Cechu Rzemiosł Różnych będąc nie rzadko cechmistrzem i w udzielając się w orkiestrze dętej miejskiego gimnazjum. W połowie lat 30-tych z założonych w mieście 2 klubów sportowych- jeden był żydowskim. Ludzie ci mieli własne organizacje i stowarzyszenia, które pielęgnowały: język, kulturę i wychowały młodzież wedle zasadami religii mojżeszowej.
Tak było do II wojny światowej. Przed 1939 rokiem Polskę zamieszkiwało ok.
3,5 miliona Żydów- 10% ludności państwie. Wojna była początkiem końca wspólnego współistnienia obu narodów.
Przed tymi najczarniejszymi kartami historii w Dąbrowie żyło 2500 Żydów a w powiecie 7 tys.. W momencie okupacji wspólnie z Polskami zmuszano ich do przymusowej pracy na rzecz gospodarki niemieckiej. Mieli zakaz handlu, korzystania z publicznych środków komunikacji i chodnika, byli przesiedlani ograniczono im wolność osobistą nakazując oznakowanie domów gwiazdą Dawida. Taki sam symbol musiało mieć wierzchnie okrycie albo opaska na lewym ramieniu. Również konfiskowano im majątki.
Od lipca 1942 roku istniało w Dąbrowie getto. Spędzano do niego Żydów z Dąbrowy
i okolic. Tłumaczono to względami bezpieczeństwa i higieny mówiąc im, iż to dla ich dobra. Zamykano tam, u których wśród 3 pokoleń był ktoś z Gminy Żydowskiej. Osobom tym starali się pomagać mieszkańcy Dąbrowy. Wielu z nich narażając życie przechowywali ich w domach. Pomagali także księża. Oprócz schronienia i żywności wystawiali fałszywe dokumenty.
Z czasem represje w relacji do Żydów zwiększono. Ogrodzono getto i kontakt z jego mieszkańcami stał się prawie niemożliwy. We wrześniu 1942 roku deportowano ich do obozu w Bełżcu. Pozostawiono ok. 180 członków służby porządkowej i Porady Żydowskiej, których rozstrzelano na cmentarzu Żydowskim w kilka miesięcy później.
Getto zostało zlikwidowano we wrześniu 1943 roku.
Hitlerowcy nie oszczędzili także cmentarza żydowskiego. Usunięto z niego ok. 1500 nagrobków układając je na dziedzińcu gimnazjum, a również robiąc chodniki i basen na rzecze Breń.
Zniszczono także miejscową Bożnicę.
Holocaust przeżyło ponad 150 Żydów ukrytych w ponad 30 miejscach
w powiecie. Za pomoc im zapłaciły życiem 62 osoby. Z tych, którzy przeżyli ok.
2/3 wyemigrowała z Polski w ciągu 2 lat po wojnie i w latach 1956- 68. Ich kierunkiem było: USA, Kanada i Izrael.
Powojenne władze odmówiły oddania Żydom ich własności- w tym Synagogi. Stało się to mimo nakazu sądu. Zamarły także instytucje żydowskie i nie obsadzano stanowiska naczelnego rabina. Świątynia i znajdujący się po drugiej stronie ulicy cmentarz zaczęły popadać w ruinę. Dziś na miejscu 2,4 ha placu- wiecznego spoczynku Żydów znajduje się tylko kilka grobów i fragmenty nagrobnych płyt. Ostatniego Żyda pochowano w 1995 roku.

Budynek Synagogi

Żydzi w Dąbrowie Tarnowskiej od 1697 roku mieli Synagogę, która wraz
z 92 domami spłonęła w 1885 roku. kolejną wzniesiono w II połowie XIX wieku przy głównej drodze miasta, jak także należy do największych tego typu przedmiotów w Polsce. Prace przy niej zakończono prawdopodobnie 1 kwietnia 1863 roku. Fundatorem wybudowanego poprzez włoskich artystów i specjalistów budynku był dąbrowski Żyd Aisk Stern a projektantem Abraham Goldstein. Była podobno jedną z najpiękniejszych i najokazalszych.
Synagoga to ogromna murowana budowla wzniesiona na planie prostokąta. Jest wpisana do Rejestru Służby Ochrony Zabytków. w momencie I wojny światowej została poważnie zniszczona. Po jej zakończeniu chciano ją odrestaurować. Było to możliwe dzięki funduszom dąbrowskiego Żyda- Golda. W latach 1936-37 budynek odnowiono. Zrobiła to architekt z Tarnowa Dorota Mertz. Niestety > w momencie II wojny budynek okradziono i przemieniono na magazyn. Po wojnie w latach 1945-50 został on prowizorycznie zabezpieczony przed dewastacją. Do celów kultowych używano małe pomieszczenie na parterze.
W 1971 roku budynek przejął Skarb Państwa. Dane zrzeczenia się poprzez Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego działki wspólnie z Synagogą pochodzą z 11 maja 1971r. Wtedy postanowiono, iż w budynku stworzenie dom kultury z obrotową sceną. Projekt opracował prof. Wiktor Zin.
Niestety z tych planów nic nie wyszło powodów finansowych.
Wnętrze synagogi było trójkondygnacyjne z galerią, krytą spłaszczonym sklepieniem salą modlitw, przedsionkiem a na piętrze salą dla kobiet. W każdym rogu wybudowano kwadratowe wieżyczki, które mieściły klatki schodowe. Miejsce było barwne z bogactwem szczegółów- malowideł ściennych i płaskorzeźb. Do dziś można zobaczyć części hebrajskich napisów a prace przy renowacji obiektu wykazały, iż pod nimi jest druga warstwa malarska.

Przyszłość zabytkowego budynku

Dziś właścicielem Synagogi jest znów Gmina Dąbrowa Tarnowska. Pod koniec grudnia 2006 roku uprawomocniła się decyzja wojewody małopolskiego na mocy, której została ona właścicielem działki, na której stoi ten budynek.
Szacuje się, iż by ten związany z miejscową historią przedmiot powrócił do swojej dawnej świetności potrzebna jest kolosalna suma, przynajmniej 9 mlnów złotych. Sama gmina nie jest w stanie wydać tak olbrzymiej stawki.
W marcu 2007 roku przez wzgląd na przyszłością Synagogi Burmistrz Dąbrowy Tarnowskiej Stanisław Początek spotkał się z Przewodniczącym Gminy Wyznaniowej
w Krakowie- Tadeuszem Jakubowiczem i Kierownikiem Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków- Andrzejem Ceterą.
Rozmowa dotyczyła przyszłości budynku i jego przeznaczenia.
Burmistrz poprosił gości o podjęcie wspólnych działań, by uratować ten cenny zabytek- w tym o pomoc w uzyskaniu funduszy zewnętrznych na ten cel. Zaznaczył, iż jeśli nie uda się uzyskać pieniędzy na konserwację i renowację gmina może zdecydować się na jego sprzedaż wspólnie z działką w drodze przetargu ofertowego, gdyż ma do tego prawo. Ma jednak nadzieję, iż do tego nie dojdzie i historyczny budynek nadal pozostanie „w rękach gminy”, jak również poddany odnowie a następnie, w jak najlepiej sposób wykorzystany.
Burmistrz Początek uważa, iż mając na uwadze jego pierwotną funkcję budynku należy znaleźć takie rozwiązanie, by podjęta decyzja nie obrażała niczyich uczuć. Musi on zachować swój kształt i wygląd zewnętrzny. Wiadomo, iż nie ma i nie będzie mowy o jego rozbiórce a wszelakie decyzje z nim powiązane muszą być zgodne z przepisami o ochronie zabytków i opiece nad nimi.
przedmiot chcemy uratować. W planach jest utworzenie w nim Muzeum Powiśla Dąbrowskiego z ekspozycją mówiącą o wspólnym życiu na tym terenie Polaków i Żydów.
Stanisław Początek powiedział: „Będziemy szukać pieniędzy unijnych, również
u Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i w samorządzie wojewódzkim. Synagoga może po wykonaniu prac konserwatorskich stać się istotnym elementem promocji naszego miasta. Może także rozwiązać problemy lokalowe naszych placówek muzealnych (izb pamięci). To bardzo dobre miejsce na utworzenie profesjonalnej stałej ekspozycji poświęconej pamięci Żydów”.
Zaproszeni do rozmowy goście zgodzili się, iż ten wielkiej klasy zabytek należy uratować i obiecali włączyć się w szukanie funduszy na ten cel.
W kwietniu 2007 roku Dąbrowa Tarnowska wnioskowała do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Sejmiku Województwa Małopolskiego o dotację- 100 tys. zł. na ekspertyzy techniczne i konserwatorskie. Jako udział własny zaproponowano 5 tys. zł. Taką samą kwotę zadeklarowała Gmina Wyznaniowa Żydowska. Otrzymano 50 tys. zł.
Również w tym samym miesiącu w Dąbrowskim Starostwie Powiatowym odbyła się narada, w której uczestniczył Marszałek Województwa Małopolskiego Marek Nawara, wicemarszałek Roman Ciepiela i parlamentarzyści. Po jej zakończeniu Burmistrz Dąbrowy Stanisław Początek zaprosił przybyłych gości do zwiedzenia Synagogi krótko przedstawiając jej historię i problemy powiązane z jej ratowaniem.
następna data związana z Synagogą to październik 2007 roku. Wtedy podpisano umowę z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego i za otrzymane kapitał wykonano wspomniane ekspertyzy. Dotyczyły one: fundamentów, ścian, sklepień, dachu, rzeźb, malowideł i innych detali wystroju. wedle zapisem Gmina Dąbrowa Tarnowska zleciła je specjalistom z Politechniki Krakowskiej. Wykazały one, iż stan budynku jest tragiczny i grozi zawaleniem. Zrobiono także wytyczne do projektów budowlanych, które będą wykonane w następnym etapie. Dotacja z Ministerstwa wyniosła 50 tys. zł, co stanowiło ok. 90 % wydateków.
W 2008 r. powiodło się także uzyskać 800 tys. zł. z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Dzięki nim możliwe będą najpotrzebniejsze prace zabezpieczające wycenione na 900 tys. zł.
Oprócz wspomnianych dotacji Gmina Dąbrowska dostała 20 tys. zł. z Sejmiku Województwa Małopolskiego na opracowanie projektu budowlanego. Jeżeli wszystko ułoży się wedle planami to w drugiej połowie roku rozpoczną się prace nad zamianą stropów, odbudową sklepień, wzmocnienie ścian i zamiana dachu. Oznaczać to będzie iż Synagoga nie będzie już narażona na zawalenie.
Władze miasta szukają pieniędzy na zabezpieczenia Synagogi u Marszałka
i w Ministerstwie Kultury. Zamierzają ubiegać się o następną dotację. Chcieliby również uzyskać kapitał z funduszy unijnych i jeżeliby się powiodło z różnych fundacji zagranicznych.
Dziś otwartym pozostaje problem, co z synagogą robić dalej? Burmistrz Dąbrowy Tarnowskiej Stanisław Początek uważa, iż odpowiedź powinna brzmieć „rewaloryzować i przystosowywać do celów muzealnych i kulturalnych. Będziemy wdzięczni za wszelakie sugestie dotyczące możliwości pozyskania funduszy z różnych źródeł i bezpośrednią pomoc”.


BURMISTRZ MIASTA I GMINY DĄBROWA TARNOWSKA
PAN Magister Inżynier STANISŁAW POCZĄTEK
URZĄD GMINY DĄBROWA TARNOWSKA
RYNEK 34
33-200 DĄBROWA TARNOWSKA

TEL (014) 642-27-75, 655-40-(00-03)
FAX (0-14) 642-27-47